کاشت اسفناج

+۱۶

-۵

نام علمی اسفناج Spinacea oleracea L. می‌باشد که متعلق به تیره Amaranthaceae است. اسفناج گیاهی است یک‌ساله و دو پایه. گل‌های نر و ماده آن روی دو گیاه مختلف قرار دارند. پایه‌های نر بعد از تولید دانه گرده از بین می‌روند، ولی پایه‌های ماده باقی خواهند ماند و تولید بذر می‌کنند. در طبیعت، اسفناج یک‌پایه هم دیده شده است. اسفناج بعد از سبز شدن بذر تولید برگ‌های “روزت” می‌کند. این برگ‌ها از ساقه بسیار کوتاهی که نزدیک زمین قرار دارد، خارج می‌شوند. ممکن است شاخه‌های فرعی از ساقه اصلی به وجود می‌آیند و همچنین شاخه‌های درجه دوم خارج شوند. زمانی که برگ‌ها رشد کافی کردند و شرایط مساعد گردید، ساقه بلندی شروع به رشد می‌کند که از انتهای آن شاخه‌های جانبی به وجود می‌آیند. دسته‌ای از گل‌ در انتهای ساقه اصلی و شاخه‌های جانبی به وجود خواهند آمد. گل‌ها به صورت خوشه در نتهای ساقه اصلی و شاخه‌های فرعی ظاهر می‌شوند. تعداد گل در هر خوشه متفاوت است و ممکن است تا ۱۲ عدد برسد. البته باز شدن گل‌ها و تشکیل میوه‌ها هم‌زمان صورت نمی‌گیرد. اسفناج دارای دو نوع بذر می‌باشد؛ یکی بذر گرد و صاف و بدون تیغ به نام علمی Spinacea oleracea L. var. inermis و دیگری بذر خاردار یا تیغ‌دار به نام علمی Spinacea oleracea var. spinosa.

گل نر

گل ماده اسفناج

احتیاجات آب و هوایی

اسفناج یک محصول فصل خنک است که سرمای زیر صفر را بهتر از بیشتر سبزی‌های فصل خنک تحمل می‌کند. اسفناج می‌تواند تا ۷+ درجه سانتی‌گراد زیر صفر را مقاومت کند. در مناطقی که زمستان ملایم دارند(مثل خوزستان)، رشد آن در زمستان بسیار عالی است. در این مناطق اوایل پاییز به کشت آن اقدام می‌کنند. چنانچه بعد از زمستان هوا یک‌مرتبه گرم نشود، بذر را می‌توان در اواخر زمستان بکاریم و در اوایل بهار محصول اسفناج را برداشت کنیم. گرمای زیاد باعث به گل نشستن و در نتیجه بذر دادن گیاه می‌گردد. این امر سبب می‌شود که طعم برگ‌ها تند، رشد و نمو آن‌ها کند شود و پس از مدتی خشک شده و از بین بروند. البته علت دیگری در زود به گل نشستن اسفناج مؤثر است و آن طول مدت روشنایی می‌باشد. هرچه طول مدت روز(روشنایی) بیشتر شود گیاه زودتر به گل می‌نشیند. اسفناج یک سبزی روز بلند است. البته زود به گل رفتن اسفناج به رقم آن هم بستگی دارد، بعضی از ارقام اسفناج نسبت به گل نشستن زودتر از موعد مقرر مقاومتر از بقیه می‌باشند، در صورتی که تعدادی دیگر بسیار حساس می‌باشند.

خاک

اسفناج در هر خاکی که از نظر مواد غذایی غنی باشد و زهکش خوبی داشته باشد، قابل کشت است و محصول خوبی خواهد داد. رشد اسفناج در خاک‌های شنی لومی خیلی بهتر از خاک‌های رسی است.

این خاک‌ها، بخصوص در زودرسی محصول بسیار مؤثرند. خاک‌های سیلتی لومی بسیار مناسب‌اند، اگر میزان محصول بیشتر از زودرسی آن اهمیت داشته باشد. خاک‌های شنی برای کشت زمستانه و زودرسی بهاره بسیار مناسب می‌باشند. بهترین pH برای اسفناج بین ۶ تا ۷ می‌باشد. در pH اسیدی یون آلومینیوم سمیت ایجاد کرده، سبب از بین رفتن اسفناج می‌گردد. اسفناج نسبت به اسیدی بودن خاک بسیار حساس است. این گیاه در pH کتر از ۵/۵ رشد نخواهد کرد. در صورتی که pH خاک کمتر از ۵ باشد، باید با مصرف آهک به میزان حدود ۲ تا ۵/۲ تن در هکتار نسبت به بالا بردن pH خاک اقدام نمود و عملکرد اسفناج را به مقدار وسیعی افزایش داد. مصرف آهک نباید دائمی باشد.

خاک غنی اسفناج

کود

استفاده از کودهای دامی برای زمین‌هایی که از نظر مواد غذایی ضعیف هستند، توصیه می‌شود. کود دامی تازه را مطلقاً نباید در مزرعه اسفناج به کار برد. کود دامی تازه را می‌توان به محصول قبلی و یا اینکه دو سه ماه قبل از کشت به زمین داد. نظر به اینکه ریشه اسفناج نسبت به پاره‌ای از قارچ‌ها که پوسیدگی ریشه را باعث می‌شوند، حساس است، بنابراین باید از مصرف کود تازه خودداری شود. در این مورد مقدار ۳۰ تا ۴۰ تن کود دامی پوسیده در هکتار توصیه می‌شود.

استفاده از کودهای شیمیایی کامل در بالا بردن میزان محصول بسیار مؤثر است. این کودها باید دارای سه عنصر اصلی ازت، فسفر و پتاسیم باشند و قبل از کشت بذر به زمین اضافه شوند. مقدار ۲۰۰ کیلوگرم کود ازت خالص و کودهای فسفره و پتاسه از هر کدام ۱۵۰ تا ۲۰۰ کیلوگرم در هکتار مناسب است. در بعضی از زمین‌ها که نسبتاً قوی هستند، فقط کود ازته کفایت می‌کند. کودهای ازته بعد از هر چین به صورت سرک به زمین اضافه می‌شوند. آزمایش‌ها نشان داده‌اند که کشت اسفناج بعد از گیاهان تیره بقولات باعث بالا رفتن میزان محصول و همچنین بهتر شدن کیفیت آن گردیده است.

ممکن است بعضی خاک‌ها کمبود بر داشته باشند در این صورت با استفاده از براکس تجارتی به مقدار حدود ۱۰ کیلوگرم در هکتار رفع این کمبود می‌شود. براکس باید قبل از کاشت بذر به صورت دست‌پاش روی زمین پخش گردد و با دیسک به زیر خاک برده شوند. استفاده از براکس باید به طور مداوم نباشد و فقط در صورت نیاز استفاده شود.

کاشت

همان‌طوری که گفته شد اسفناج یک سبزی فصل خنک است که نسبت به یخبندان نیز مقاوم می‌باشد، بنابراین تحمل گرما را ندارد. لذا باید زمانی کاشته شود که درجه حرارت پایین و در زمان رشد، طول روز کوتاه باشد. درجه حرارت بالا و روز طولانی باعث به وجود آمدن ساقه گل‌دهنده می‌شود که به عنوان یک سبزی قابل استفاده نمی‌باشد. این گیاه در مناطق سردسیر(مشهد، تبریز و اصفهان) به محض مساعد شدن هوا باید کشت گردد. می‌توان حدود ۵ هفته قبل از آخرین یخبندان و سرمای بهاره به کاشت اقدام نمود. در این صورت هر ۷ تا ۱۰ روز تاریخ کشت تکرار می‌شود. زمان دیگر کاشت اسفناج اواخر پاییز است. حدود ۷ هفته قبل از اولین یخبندان زمان مناسبی برای این کار می‌باشد. بوته‌های اسفناج در طول مدت زمستان به وسیله علوفه خشک و کاه و کلش از سرما محافظت می‌گردند. زمان برداشت این نوع اسفناج اوایل بهار است. در مناطق نیمه گرمسیری زمان رشد گیاه اوایل پاییز تا اواخر زمستان می‌باشد.

کاشت اسفناح در گلدان

نحوه کاشت

بذر اسفناج را می‌توان به دو طریق کاشت. یکی روش دست‌پاش و دیگری روش خطی. البته نحوه خطی ترجیح داده می‌شود، چون مواظبت و مراقبت‌های زراعی در این روش سهل‌تر انجام می‌پذیرد. در کشت خطی بذر در شیارهایی که یک تا دو سانتی‌متر عمق دارند، قرار می‌گیرند. فاصله خطوط کشت حدود ۳۰ سانتی‌متر و فاصله دو بوته از یکدیگر روی خطوط کشت ۱۰ تا ۱۵ سانتی‌متر می‌باشد. میزان مصرف بذر در کشت خطی ۱۰ تا ۱۵ کیلوگرم در هکتار و در کشت دست‌پاش ۱۵ تا ۲۰ کیلوگرم است. این گیاه را در خوزستان، اغلب به روش سنتی می‌کارند. برای این کار اسفناج را روی پشته‌هاییکه فواصل خطوط کشت ۲۵ تا ۳۵ سانتی‌متر از یکدیگر فاصله دارند، در بالای داغ آب می‌کارند. شیار بین پشته‌ها به عنوان یک زهکش عمل می‌کند.

نگاهداری و مراقبت از مزرعه اسفناج

اسفناج قدرت رقابت با علف‌های هرز را ندارد. این مسئله در اوایل رشد خیلی مهم است. اگر مزرعه توأم با علف‌های هرز باشد، برداشت محصول با اشکالاتی مواجه خواهد شد. استفاده از کولتیواتورهای دستی با عمق کم و یا سله‌شکنی سطح خاک در کنترل علف‌های هرز بسیار مؤثر است. استفاده از انواع علف‌کش‌های برگ پهن و برگ باریک توصیه می‌شود. ولی چون اسفناج یک محصول ۴۰ تا ۶۰ روزه است، باید از سمومی استفاده کرد که با دوام نباشد.

هیدروپونیک اسفناج

موقع برداشت

زمان برداشت اسفناج وقتی است که گیاه ۵ تا ۷ برگه شده باشد. برداشت باید قبل از به گل نشستن بوته انجام شود. برداشت اسفناج با چاقوی تیغه بلند یا داس مخصوص از زیر آخرین برگ صورت می‌گیرد. اگر بخواهیم چین دیگری برداشت کنیم، ساقه باید از یکی دو سانتی‌متری سطح خاک قطع شود. طریقه دیگر، آن است که بوته را از زمین خارج می‌کنند. در ایران، معمولاً به این گونه عمل می‌کنند. برای این کار زمین را آبیاری کرده، بعد از اینکه زمین گاورو شد، تمام گیاه را از زمین خارج می‌نمایند. برگ‌های خشک و آسیب‌دیده حذف می‌شوند، سپس برگ‌های سالم بسته‌بندی می‌گردند. برداشت اسفناج نباید بعد از بارندگی یا شبنم سنگین صورت گیرد، چون در این حالت برگ‌ها کاملاً شکننده هستند.

نکته‌ای که باید متذکر شد اینکه بعضی اسفناج را بعد از برداشت شستشو می‌دهند که این کار به پوسیده شدن برگ اسفناج سرعت بیشتری می‌دهد؛ لذا از این کار بپرهیزید. این کار اگر محل تولید تا مکان فروش نزدیک باشد، اشکال چندانی ندارد.

ارقام اسفناج

ارقام اسفناج را براساس خاردار یا بدون خار بودن، صاف و ناصاف بودن برگ و سرانجام دیررسی و زودرسی تقسیم‌بندی می‌کنند. انواع تجارتی اسفناج دارای بذر صاف است، که البته کشت این گونه بذور ساده‌تر از نوع خاردار می‌باشد. در کشورهای آمریکایی و اروپایی اسفناج برگ ناصاف و چروکیده بیشتر بازار‌پسندی دارد تا اسفناج برگ صاف. در این کشورها از اسفناج برگ صاف برای تهیه کنسرو غذا و اسفناج یخ‌زده استفاده می‌کنند.، چون شستشوی آن‌ها راحت‌‌تر است. در ایران اسفناج برگ پهن ورامین دارای برگ‌های گوشتی، ضخیم و آبدار است و دیر به بذر می‌نشیند.

ارزش غذایی و دارویی

اسفناج دارای عناصر کانی مختلفی از قبیل کلسیم، آهن، فسفر، گوگرد، پتاسیم، سدیم و منیزیم می‌باشد. اسفناج از نظر ویتامین‌های A و C غنی است. همچنین به مقدار کم دارای ترکیبات تیامین، ریبوفلاوین و نیاسین می‌باشد. درصد گرم برگ و ساقه اسفناج ترکیبات زیر وجود دارد:

آب ۹۲ درصد، کربوهیدرات ۲۳ درصد، پروتئین ۲ دردص، چربی‌ها ۷/۰ درصد، قیبر و ترکیبات سلولزی ۶/۰ درصد و مواد کانی ۷/۱ درصد.

اسفناج “مدر” است. بذر اسفناج خاصیت آرامش‌بخشی دارد و در کاستن تب و التهاب روده و معده نقش مهمی دارد. بذور این گیاه به خاطر داشتن مقدار زیادی “موسیلاژ” خاصیت تب‌بری دارد. این گیاه دارای ترکیبات اسید اکسالیک می‌باشد و خوردن آن برای افردای که ناراحتی‌های کلیوی و مثانه دارند، توصیه نمی‌گردد. در اسفناج ترکیباتی وجود دارد که باعث ازبین رفتن باکتری‌ها می‌گردد و در واقع این گیاه یک Antibacterial می‌باشد. در اسفناج ترکیباتی به نام “فولاسید” وجود دارد که برای معالجه کم‌خونی بسیار مفید و سودمند است.

در ایران اسفناج را به صورت پخته یا آب‌پز در غذاهای مختلف و سوپ اضافه می‌کنند و مصرف می‌نمایند. در بعضی از کشورهای خارج، اسفناج را به صورت خام و همراه با سایر سبزی‌های سالادی به مصرف می‌رسانند. همچنین آن را به غذاهای مختلف اضافه می‌کنند.

آفات و بیماری‌ها

از امراض مهم اسفناج یکی سفیدک داخلی یا دروغی اسفناج می‌باشد که باعث پیچ خوردن و لوله شدن برگ و نتیجتاً سبب از بین رتن بوته آن می‌گردد. برای مبارزه با آن می‌توان از سولفات مس استفاده کرد، ولی این ماده برای انسان خطرناک است. سم‌پاشی مزرعه با زینب و مانب متدوال است. می‌توان از پایه‌های مقاوم و یا خودداری از تکرار کاشت در یک زمین با آن مبارزه کرد.

سفیدک کاهو هم ممکن است حمله کند. پوسیدگی ریشه، مرگ گیاهچه، پژمردگی “فوزاریومی”، لکه سیاه اسفناج از بیماری‌های دیگر قارچی اسفناج می‌باشند.

لکه سیاه اسفناج

فوزاریوم اسفناج

موزائیک، یکی از بیماری‌های اسفناج است که به‌ وسیله ویروس موزائیک خیار به وجود می‌آید. بعضی از مواقع این بیماری موجب خسارت فراوان می‌گردد. حشرات، بخصوص شته‌ها ناقل این بیماری به گیاهان دیگر هستند.

از آفات مهم اسفناج می‌توان از انواع شته‌ها، مینوز برگ اسفناج، کک‌های گیاهی و انواع زنجره‌ها را نام برد.

موزاییک خیار