کاشت گوجه فرنگی

+۱۰۴

-۶۹

سلام عرض میکنم خدمت همه دوستان. با تشکر از همکار خوبم مهندس وفاپور برای تهیه این مقاله جامع در مورد گوجه فرنگی.امیدورام دست پر برگردید.   نام علمی گوجه فرنگی Lycopersicon esculentum Mill می‌باشد که متعلق به تیره بادمجانیان است. این گیاه ممکن است یک‌ساله و یا چند‌ساله باشد. البته در مناطق سردسیری بیشتر یک‌ساله است، ولی اگر در نواحی گرمسیری به صورت دائمی درآید، طول دوره زندگی آن چندان طولانی نیست. در انواع پا بلند آن ساقه آن ابتدا ایستاده، بعد به صورت خزنده درمی‌آید. و بر اثر تماس با خاک تولید ریشه‌های نا به جا می‌کند. برگ‌های مرکب و ساقه نوجوان آن پوشیده از کرک‌های ریز و سفید می‌باشند. ساقه آن در ابتدا که گیاه جوان است سبز رنگ، کرکدار، گرد و خیلی شکننده است و به علت داشتن کیسه‌های ترشحی بوی گوجه ‌فرنگی به خوبی استشمام می‌شود. ولی با افزایش عمر آن رنگ آن تغییر کرده، بدون کرک می‌شود و ساقه آن نیز زاویه‌دار و خشن می‌گردد. برگ گوجه فرنگی مرکب است که به صورت متناوب روی ساقه قرار دارد. گل‌های آن کامل است و به صورت خوشه‌ای روی ساقه، بین دو گره قرار می‌گیرند. هر خوشه گل بین 4 تا 8 عدد گل دارد.

تعداد خوشه‌های گل آن نسبت به رقم گوجه فرنگی بین 4 تا 100 متغیر است. گوجه فرنگی یک گیاه خود گشن است. در بعضی از شرایط ممکن است میوه به طریق بکرزایی بوجود آید. اگر گوجه فرنگی مستقیماً در زمین اصلی کشت شود، تولید ریشه عمیق و اصلی می‌کند؛ ولی اگر نشا شود، چون ریشه اصلی آن قطع می‌گردد، بنابراین تولید ریشه‌های افشان می‌نماید. میوه گوجه فرنگی “سته” مرکب است؛ که شکل، اندازه و رنگ آن در ارقام مختلف با یکدیگر کاملاً متفاوت است. در داخل میوه حجره‌های فراوانی وجود دارد که تعداد آن‌ها بین 2 تا 15 عدد متغیر می‌باشد و در داخل آن‌ها بذر وجود دارد.

احتیاجات آب و هوایی

چون گوجه فرنگی جزء سبزی‌ای فصل گرم می‌باشد، لذا به سرما حساس است. گوجه فرنگی سرمای صفر درجه را تحمل نمی‌کند و در دمای کمی پایین‌تر از صفر درجه سانتی‌گراد، بوته‌های آن یخ می‌زنند. گوجه فرنگی هوای گرم و رطوبت بالا را دوست دارد؛ ولی باید توجه داشت چنانچه دمای خیلی زیاد با رطوبت بسیار بالا توأم باشد، شرایط مناسبی را برای بیماری‌های برگی فراهم می‌سازد. بادهای گرم و خشک باعث ریزش گل‌های آن می‌شود. بنابراین، در مناطقی که چنین بادهایی وجود دارد، باید مزرعه گوجه فرنگی به وسیله نهرهای پر از آب و یا درختان از این گونه بادها محافظت شود؛ زیرا، آبیاری اولاً سبب می‌شود که دمای محیط کمی تغییر کرده، پایین‌تر بیاید، ثانیاً رطوبت محیط نیز افزایش یابد. همچنین درختان سبب افزایش رطوبت محیط می‌گردند. به این ترتیب از این طریق از ریزش گل‌ها به مقدار زیادی جلوگیری می‌شود. مزرعه گوجه فرنگی مرتب باید آبیاری شود. خشک شدن سطح خاک به ریزش گل‌ها کمک می‌کند. شایان ذکر است که آبیاری بیش از مقدار لازم مانع از تشکیل میوه می‌گردد.

گوجه فرنگی نسبت به طول دوره روشنایی در روز حساس نبوده، جزء گیاهان بی‌تفاوت نسبت به این موضوع می‌باشد. ولی در کمتر از 5 ساعت روشنایی و یا روشنایی دائم به میوه نخواهد نشست. بهترین دما برای رشد و نمو گوجه فرنگی بین 19 تا 29 درجه سانتی‌گراد می‌باشد. در بالاتر از 35 درجه سانتی‌گراد رشدش متوقف و میوه آن تشکیل نمی‌گردد. در کمتر از 15 درجه سانتی‌گراد گل‌ها تلقیح نمی‌شوند؛ بنابراین میوه به وجود نخواهد آمد.

خاک

کوجه فرنگی را در هر نوع خاک می‌توان کاشت، به شرط آن که از زهکش خوب برخوردار باشد و از نظر مواد غذایی نیز کاملاً غنی و آفتابگیر باشد. اراضی شنی برای تولید محصول زودرس بر سایر انواع خاک‌ها ترجیح داده می‌شوند؛ زیرا، زودتر گرم می‌گردند. در نقاطی که تداوم دوره برداشت میسر است و دوره رشد طولانی می‌باشد، برای برداشت حداکثر محصول، توصیه می‌شود از خاک‌های رسی و سیلتی-لومی استفاده شود؛ ولی این خاک‌ها به وسیله مواد آلی و کودهایحیوانی سک شوند. گوجه فرنگی یکی از سبزی‌هایی است که اسیدی بودن خاک را خوب تحمل می‌کند و مناسب‌ترین pH برای حداکثر رشد آن بین 5/5 تا 7 می‌باشد. چنانچه زمین زهکشی خوبی نداشته باشد، باعث بیماری‌های زیادی از قبیل پوسیدگی میوه و پژمردگی باکتریایی در گوجه فرنگی می‌شود.

خاک گوجه فرنگی

تهیه زمین

در نواحی سردسیر بهتر است در پاییز زمین شخم زده شود. اگر بنا به دلایلی این کار در اسفند ماه ممکن نباشد، هر موقع که زمین گاورو شد، به محض مساعد شدن هوا باید این کار انجام گیرد. چنانچه کود دامی تازه مصرف می‌شود بهتر است هم زمان با شخم پاییزه آن به زمین داده شود. اگر زمین اسفند یا فروردین شخم بخورد، باید از کود دامی پوسیده استفاده شود. پس از شخم پاییزه در فروردین به وسیله دیسک سنگین کلوخه‌های حاصله از شخم نرم خواهند شد و زمین به صورت جوی و پشته در خواهد آمد. فاصله بین دو نهر نسبت به پا کوتاه بودن بوته بین 60 تا 100 سانتی‌متر در نظر گرفته می‌شود.

آماده سازی زمین

کود

همان‌طوری که گفته شد، زمین گوجه فرنگی باید از نظر مواد غذایی و مواد آلی غنی باشد. مقدار کود دامی که به زمین گوجه فرنگی داده می‌شود، به حاصلخیزی خاک، نوع زمین، محصول قبلی، میزان کود داده شده برای کشت قبلی، مواد آلی خاک، رطوبت خاک، فصل کشت، رقم گوجه فرنگی و شاید روش کاشت بستگی دارد. برای این منظور مقدار 20 تا 30 تن در هکتار کود دامی پوسیده مناسب است. کود دامی در هر موقع که به زمین داده می‌شود، باید حتماً با شخم به زیر خاک برده شود. آزمایش‌های مختلف نشان داده است که گوجه فرنگی در ردیف سبزی‌هایی است که بیشترین عکس‌العمل را نسبت به حاصلخیزی خاک نشان می‌دهد.

استفاده از کودهای شیمیایی کامل در افزایش میزان محصول آن نقش عمده‌ای دارد. البته میزان کود ازت و فسفر باید بیشتر از پتاسیم آن باشد. مقدار 250 تا 300 کیلوگرم ازت در جند مرحله و 150 تا 200 کیلوگرم فسفر و در صورت نیاز 100 تا 150 کیلوگرم پتاسیم توصیه می‌شود. از عناصر دیگری که در میزان محصول گوجه فرنگی تأثیر بسیار خوبی دارد، عنصر گوگرد است که در این صورت بهتر است کودهای گوگردی را در برنامه خود قرار دهیم. سولفات آمونیوم از جمله کودهای شیمیایی است که در مزرعه گوجه فرنگی به صورت کود سرک مورد استفاده قرار می‌گیرد. مقدار 100 کیلوگرم در هکتار از این کود توصیه می‌شود. کودهای شیمیایی که به صورت سرک داده می‌شود(کودهای ازته) در طول دوره رشد برای تداوم رشد گیاه ضروری است. با شروع اولین خوشه میوه، کود سرک(ترجیحاً سولفات آمونیوم) داده می‌شود. به طور کلی کودهای شیمیایی باعث زودرسی و ازدیاد محصول می‌گردند. عنصر ازت در رشد اولیه گیاه و تشکیل بوته قوی و عنصر فسفر در رشد ریشه و رسیدن میوه تأثیر بسزایی خواهند داشت. ناگفته نماند که می‌توانیم از کودهای سبز(تیره بقولات) برای تقویت زمین استفاده کنیم.

کود دهی به گوجه

کاشت گوجه فرنگی

گوجه فرنگی یکی از سبزی‌هایی است که هم می‌تواند به صورت مستقیم در زمین اصلی کشت گردد و هم خزانه گرفته شود، سپس نشاها به محل اصلی منتقل گردند. ولی این گیاه نسبت به نشاکاری عکس‌العمل مثبت نشان می‌دهد و یکی از معروف‌ترین گیاهانی است که نشا می‌شود.

اگر مستقیماً به کشت گوجه فرنگی اقدام می‌کنیم، باید به محض برطرف شدن خطر سرما و رفع یخبندان کشت آن انجام گیرد. در این صورت زمین به جوی و پشته تبدیل می‌شود و بذور در بالای داغ آب کاشته می‌شوند. عمق کاشت بذر در گوجه فرنگی حدود یک سانتی‌متر است. فاصله دو نهر نسبت به پا بلند و پا کوتاه بودن بوته‌ها بین 60 تا 90 سانتی‌متر متغیر است. فاصله دو بوته روی خطوط کشت بین 40 تا 60 سانتی‌متر می‌باشد. میزان مصرف بذر برای یک هکتار بین 2 تا 5/2 کیلوگرم می‌باشد. بعد از سبز شدن بذر، بوته‌ها به فاصله‌های دلخواه تنک خواهند شد. در نقاطی باید اقدام به کشت مستقیم این گیاه کنیم که طول دوره رشد کافی باشد. برای مثال: در نقاط سردسیر، معمولاً تا اواسط اردیبهشت خطر سرما زدن وجود دارد، لذا برای این که نشا در موقع مناسب، یعنی اواخر اردیبهشت برای کشت در مزرعه آماده باشد، باید حدود 5/1 تا 2 ماه قبل از نشاکاری در محل مناسب خزانه‌گیری کنیم. در مناطقی چون بندرعباس بذر گوجه‌فرنگی مستقیماً در پاییز در محل اصلی کشت می‌گردد و گیاه در زمستان بخوبی رشد و نمو کرده، به این ترتیب در اواخر زمستان محصول آن قابل عرضه به بازار می‌شود. در این نواحی گیاه در تابستان از شدت گرما به کلی خشک شده، از بین می‌رود.

برای تهیه نشا بذر را چند هفته قبل در خزانه می‌کارند. این مدت حدود 6 تا 8 هفته می‌باشد. اگر از خزانه انتظار استفاده می‌شود، این مدت کمی افزایش یافته، به 8 تا 10 هفته می‌رسد. میزان مصرف بذر برای یک هکتار نشاکاری حدود 400 تا 500 گرم می‌باشد. توصیه می‌شود به منظور جلوگیری از شیوع بیماری‌های قارچی، قبل از کاشت، بذور با یک قارچ‌کش ضد عفونی گردند. در این صورت مقدار 2 قاشق چایخوری از قارچ‌کش(تیرام، کاپتان) روی یک کیلوگرم بذر پاشیده می‌شود. برای این کار بهتر است بذور کمی مرطوب باشند. حتی‌الامکان سعی شود از خاکی که قبلاً برای گوجه فرنگی استفاده نشده است، برای خزانه‌گیری در نظر گرفته شود. در آمریکا چنانچه مجبور باشند از خاکی که قبلاً در آن گوجه فرنگی کشت شده است برای تهیه خزانه استفاده شود، آن خاک به وسیله بخار آب و یا فرمالدئید استرلیزه می‌گردد. وقتی که بوته‌ها چند برگه شدند و طول آن‌ها به 15 تا 20 سانتی‌متر رسیدند قابل نشا هستند.

نشاکاری باید وقتی صورت گیرد که هوا خنک باشد، که معمولاً بعد از ظهر موقع مناسبی برای این کار است. نشاکاری ممکن است با دست صورت گیرد. و یا با ماشین نشاکار انجام شود که در این موقع استفاده از محلول‌های شروع‌کننده و یا S. S. لازم و ضروری است. قبل از انتقال نشا به محل اصلی، زمین به جوی و پشته تبدیل می‌شود، که قبلاً در مورد آن صحبت شد.

عمل مقاوم کردن بوته‌ها قبل از انتقال نشا حتماً لازم است. این اعمال شامل قرار دادن بوته‌های گوجه فرنگی در حرارت کم، کم کردن میزان رطوبت خاک و دیگر کارهایی است که نشاها را نسبت به شرایط نامساعد مزرعه مقاوم می‌کند. عمل مقاوم کردن ممکن است 4 تا 10 روز طول بکشد. چنانچه مقاوم‌سازی بیش از حد به طول بینجامد، موجب زرد شدن بوته‌ها می‌گردد.

کاشت گوچه

خوابانیدن بوته

قبلاً ذکر گردید در صورتی که ساقه گوجه‌فرنگی با خاک تماس داده شود تولید ریشه‌های نابجا می‌کند و به همین علت حدود یک ماه پس از کاشت نشاء بغل هر بوته و عمود بر پشته جوی کوچکی به عرض 4 تا 5 سانتی‌متر حفر گشته و ساقه را طوری در آن شیار قرار می‌دهند که فقط برگ‌ها بیرون بمانند. محل تماس ساقه با خاک تولید ریشه می‌کنند که قوه تولید محصول بوته را افزایش می‌دهد.

در خوزستان در اوایل پاییز اقدام به کاشت نشاء می‌کنند و بدیهی است خزانه در این حالت به صورت رو باز است وعمل نشاءکاری را تا آخر آبان ماه به اتمام می‌رسانند و 2 یا 3 هفته بعد نشاءها را روی پشته‌ها می‌خوابانند و برای جلوگیری از سرمازدگی روی آن پلاستیک می‌کشند.

بعضی از کشاورزان در گلخانه اقدام به کاشت واریته‌های پا بلند می‌کنند که بدیهی است بوته‌ها را به وسیله نخو سیم به صورت داربستی درمی‌آورند. در این روش کاشت پس از اینکه گیاه به حد معینی رسید جوانه‌ انتهایی آن قطع می‌گردد.

در آپارتمان‌ها و ویلاهایی که با کمبود زمین و خاک روبرو هستند می‌توانید از جعبه‌های میوه و یا هر وسیله حجمی دیگر مانند کیسه‌های برنجی برای کاشت استفاده کنید. به علت اینکه خاک آن از بهترین انتخاب می‌گردد گوجه‌هایی با کیفیت عالی تولید خواهد شد.

ریشه نابجای گوججه فرنگی

کشت گوجه‌ فرنگی در زیر تونل پلاستیکی

در جنوب، معمولاً دو موقع کشت گوجه فرنگی انجام می‌شود. یکی اوایل پاییز و دیگری اواسط تا اواخر زمستان. در حالت اول در اوایل مهر ماه خزانه‌گیری انجام می‌شود. تا آماده شدن نشاها، به زمین اصلی کود داده می‌شود، سپس زمین به جوی و پشته تبدیل می‌گردد. قبل از سرد شدن هوا که معمولاً اواسط تا اواخر آبان می‌باشد، باید نشاکاری صورت گیرد. یکی دو هفته بعد از انتقال، هنگامی که بوته‌ها گرفتند و رشد و نمو خود را شروع کردند، آن‌ها را روی پشته می‌خوابند.

نحوه خوابانیدن بوته به این ترتیب است که زیر هر بوته به اندازه ۴ تا ۵ سانتی‌متر حفر می‌شود و ساقه طوری در این گودال قرار داده می‌شود که فقط برگ‌ها بیرون بمانند. توصیه می‌شود که روی ساقه با کود پوسیده و ماسه پوشانده گردد. این عمل سبب می‌شود که هم رطوبت به اندازه کافی حفظ شود و هم محیط گرمی برای بوته تهیه گردد. این کار موجب گردیده است که به تولید ریشه‌های نا به جا کمک بکند. بعد از اینکه تمام بوته‌ها خوابانیده شدند به کشیدن پلاستیک اقدام می‌گردد.

پلاستیک، معمولاً روی پشته‌ها کشیده می‌شود و به این ترتیب دو خط کشت زیر پلاستیک می‌رود. حالت دیگر این است که جوی، زیر پلاستیک می‌رود و پشته‌ها آزاد می‌باشند. البته روش اول بیشتر معمول است. پلاستیک‌ها با سیم‌های گالوانیزه 3 تا 4 میلی‌متری طوری نگاهداری می‌شوند که شکل تونل ایجاد می‌شود. در تمام طول زمستان بوته‌ها در زیر پلاستیک قرار دارند. در روزهای آفتابی و گرم سعی می‌شود که یک طرف پلاستیک برداشته شود و یا سر و ته تونل طوری باز شود که تهویه بخوبی صورت گیرد. به محض مساعد شدن هوا پلاستیک برداشته می‌شود. تاریخ این موقع در سال‌های مختلف متفاوت است، ولی برای احتیاط باید تا 15 یا 20 اسفند پلاستیک روی بوته‌ها باشد. به این ترتیب محصول بسیار زودرس خواهیم داشت. نظر به این که هزینه سیم و پلاستیک زیاد است، اغلب زارعین برای کم کردن میزان هزینه به کشت دو محصول در زیر تونل اقدام می‌کنند. به عنوان مثال گوجه فرنگی و خیار، یا گوجه فرنگی و بامیه و یا گوجه فرنگی و لوبیا می‌کارند تا بدین وسیله استفاده بیشتری از سرمایه‌گذاری حاصل شود.

موقع دیگر کاشت گوجه فرنگی در جنوب اواسط تا اواخر زمستان است؛ یعنی، اواسط بهمن ماه به بعد. در این صورت کشاورزان مستقیماً به کشت اقدام می‌کنند. به این طریق محصول زودرس خواهند داشت. البته این کار با ریسک صد در صد انجام می‌شود، چون خطر سرما زدن محصول وجود دارد.

بعضی از کشاورزان به کشت گوجه فرنگی ارقام پا بلند در گلخانه اقدام می‌کنند. در این صورت عوامل محیطی قابل کنترل بوده، در نتیجه دوره رشد طولانی‌تر می‌گردد. ضمناً چون بوته‌ها هرس می‌شوند، آن‌ها را روی نخ و سیم تربیت و هدایت می‌کنند و بدین ترتیب از فضای گلخانه بیشتر استفاده می‌گردد.

کاشت زیر پلاستیک

مراقبت از مزرعه

سله‌شکنی و مبارزه با علف‌های هرز حتماً باید انجام شود. این کار در اوایل رشد بوته، اهمیت فراوانی دارد. از کولتیواتورهای دستی که زیاد در عمق خاک فرو نروند، باید استفاده شود که به گیاه صدمه نزند. نسبت به آب و هوای منطقه کود سرک باید در دو یا سه نوبت به زمین اضافه شود. آبیاری مزرعه گوجه فرنگی از امور ضروری است. در موقع آبیاری باید دقت کرد که بوته‌ها، خصوصاً میوه‌ها در آب قرار نگیرند. قرار گرفتن میوه در آب به ترکیدن میوه کمک می‌کند. آبیاری باید با دقت انجام شود. زیرا کم و زیاد شدن دفعات آن و نامرتب و نامنظم بودن آن به خصوص موقع رسیدن میوه باعث بروز انواع بیماری‌ها می‌گردد. اگر زمین کاملاً خشک شود و یک مرتبه آبیاری زیاد صورت گیرد بیشتر میوه‌ها شکاف برمی‌دارند.

بوته‌های گوجه فرنگی یا به حال خود باقی گذارده می‌شوند و یا اینکه تربیت و هرس می‌شوند. در این صورت فقط 3 تا 4 شاخه روی بوته گذاشته می‌شوند و بقیه آن‌ها هرس می‌گردند. آزمایش‌های مختلف نشان داده است که هرس به زودرسی و بالا بردن میزان محصول کمک می‌کند. مضافاً به اینکه مبارزه با آفات و امراض و برداشت میوه آسانتر صورت می‌گیرد. با هرس می‌توان میزان ترک‌خوردگی میوه را تقلیل داد. برای هرس روش‌های مختلفی متداول است که مرسوم‌ترین آن‌ها نگهداشتن یک ساقه و بستن آن به قیمی می‌باشد که به پای بوته نصب شده است. با هرس بوته می‌توانیم از فضای بیشتری استفاده کنیم و تعداد بیشتری در واحد سطح داشته باشیم.

تشکیل میوه در گوجه فرنگی

مراحل رسیدن میوه

بوته گوجه فرنگی در هر شرایط تولید تعداد زیادی گل می‌کند، ولی تشکیل میوه از گل در شرایط مشخص و معین امکان‌پذیر است. معمولاً همه گل‌های به وجود آمده روی بوته تبدیل به میوه نخواهند شد. این مسئله به شرایط زیادی بستگی دارد که می‌توان از جمله آن‌ها خوب نبودن تغذیه، ضعیف بودن زمین، شرایط نامساعد محیطی، آبیاری‌های نامنظم و نامرتب و حمله آفات و بیماری‌ها را نام برد.

میزان ازت موجود در خاک در تشکیل میوه به نهایت مؤثراست. چون بالا بودن میزان ازت خاک سبب بهتر شدن رشد رویشی گیاه شده، در نتیجه باعث بالا رفتن میزان ازت و کربوهیدرات‌های موجود در گیاه می‌شود. این گیاهان بخوبی تولید میوه می‌کنند. البته ازت فراوان در خاک ممکن است عامل محدود کننده هم باشد به این ترتیب که ازت زیاد باعث می‌شود که رشد رویشی گیاه زیاد شده، گیاه حاوی مقدار زیادی ازت و مقدار کمتری کربوهیدرات می‌گردد که تعادل در گیاه بهم می‌خورد. لذا این گونه گیاهان تولید میوه نمی‌کنند.

حرارت نیز، در تبدیل گل به میوه دخالت دارد. در حرارت‌های خیلی زیاد و یا خیلی کم میوه تشکیل نمی‌شود. اگر دمای روز به 13 درجه سانتی‌گراد برسد و یا افزایش یابد دانه گرده آزاد نمی‌شود؛ بنابراین، تخمک تلقیح نمی‌گردد و میوه خوب به وجود نمی‌آید. از این رو تشکیل میوه از گل متوقف می‌گردد. دمای شب در تشکیل میوه می‌تواند نقش مؤثری داشته باشد. بهترین دما در شب برای بوته‌های گوجه فرنگی بین 15 تا 20 سانتی‌گراد می‌باشد. دمای 20 تا 30 سانتی‌گراد دمای مناسبی برای تشکیل میوه است.

استفاده از مواد شیمیایی در تولید میوه

همان طوری که می‌دانیم برای تشکیل میوه، باید دیواره تخمدان به وسیله جنین تحریک شود. این کار انجام نمی‌گیرد، مگر این که دانه گرده روی کلاله مادگی جوانه بزند و از لوله خامه مادگی عبور کند و خود را به سلول تخم برساند تا جنین تشکیل گردد. در اوایل رشد بوته گوجه فرنگی، گل‌های اولیه باز شده‌‌اند ولی دمای مناسب 15 تا 18 درجه سانتی‌گراد برای جوانه زدن دانه گرده تأمین نمی‌گردد. بنابراین جنین تشکیل نمی‌گردد و دیواره تخمدان تحریک نمی‌شود؛ لذا میوه تولید نمی‌گردد. در این زمان تمام گل‌ها از بین می‌روند. بنا به دلایلی که هنوز مشخص نیست، چنانچه در این موقع روی گل‌هایی که تازه باز شده‌اند، هورمون پاشیده شود، به میزان قابل توجهی، تشکیل میوه تحریک شده، میوه از گل‌های اولیه به وجود می‌آید. ترکیبات شیمیایی و هورمون‌های مهمی که در بوته گوجه فرنگی به کار برده می‌شوند، عبارت‌اند از:

پاراکلروفنوسکسی استیک اسید (CLPA)، بتانفتوکسی استیک اسید (NOA)، کلروفنوکسی پروپیونیک اسید (CLPP)، نفتالین استیک اسید (NAA)، جیبرلیک اسید (GA_۳) و کلرو اتیلن فسفونیک اسید یا اتفن.

میزان مصرف محلول‌های فوق به عوامل زیادی بستگی دارد که باید این عوامل جداگانه مطالعه و بررسی شود، ولی این میزان بین 30 تا 100 قسمت در میلیون (PMM) می‌باشد.

مراحل مختلف رسیدن میوه

رسیدن میوه گوجه فرنگی دارای مراحل مختلفی به شرح زیر است:

• رسیده سبز

هنگامی است که میوه از نظر حجم تقریباً به اندازه نهایی خود رسیده است. رنگ آن از سبز تیره تا سبز مایل به سفید می‌باشد. در این حالت میوه بسیار محکم است و فشارهای مختلف را تحمل می‌کند. در این مرحله میوه می‌تواند به روش‌های مصنوعی رنگ فرمز به خود بگیرد.

• رسیده نیمه صورتی

پس از چند روز میوه‌های سبز مرحله قبلی تغییر رنگ داده، لکه یا خطوط صورتی رنگ روی آن دیده می‌شود. میوه در این حالت هنوز کمی محکم است و در اطراف بذر ماده لزج ژلاتینی وجود دارد. این مرحله را دوره رنگ‌اندازی هم می‌گویند.

• رسیده تمام صورتی

در این حالت رنگ صورتی تمام میوه را فرا گرفته، هنوز میوه کمی مقاوم و محکم است؛ ولی ماده لزج و ژلاتینی اطراف بذر رو به کاهش است.

• رسیده قرمز

در این حالت میوه کاملاً رسیده و نرم است و دارای رنگ قرمز شفاف می‌باشد. میوه برای مصرف در این مرحله بسیار مناسب است. بعضی این مرحله را به دو قسمت تقسیم می‌کنند. رسیده سفت، که میوه قرمز شده، ولی گوشت آن محکم است و دیگری خیلی رسیده، که میوه کاملاً نرم می‌باشد.

برای حمل گوجه فرنگی به نقاط دور دست (از جنوب به تهران) بهتر است، در مرحله رسیده سبز و نیمه صورتی انجام شود. اگر بازار مصرف نزدیک باشد، بهتر است در مرحله تمام صورتی و یا رسیده قرمز باشد.

برداشت میوه

همان طوری که گفته شد گوجه فرنگی در مراحل مختلف قابل برداشت است. در حرارت مناسب، حدود ۲۰ روز طول می‌کشد که گل گوجه فرنگی به میوه تبدیل گردد. برای کارخانه‌های کنسروسازی میوه باید کاملاً رسیده باشد. برداشت میوه با دست و روزانه انجام می‌گیرد. اخیراً دانشمندان اصلاح نباتات ارقامی از گوجه فرنگی به دست آورده‌اند که دارای پوست ضخیم می‌باشند و بیش از 70 تا 80 درصد میوه‌ها همزمان می‌رسند که در این صورت با ماشین‌های مخصوص برداشت گوجه فرنگی انجام می‌شود. گوجه فرنگی‌های برداشت شده در سبد یا جعبه‌های مخصوص طوری بسته‌بندی می‌شوند که گوجه فرنگی نارس در زیر و میوه‌های رسیده در روی جعبه قرار می‌گیرند، سپس به بازار عرضه می‌شوند. در خارج از ایران، گوجه فرنگی را با ماشین برداشت می‌کنند؛ در این صورت تمام بوته از زمین خارج می‌شود. میوه‌های نارس را به وسیله مواد شیمیایی همچون اتیلن و یا قرار دادن در دمای 22 تا 25 درجه سانتی‌گراد به رنگ طبیعی درمی‌آورند. در صورتی که از اتیلن استفاده می‌شود به نسبت یک تا دو در هزار می‌باشد.

ارقام گوجه فرنگی

گوجه فرنگی دارای ارقام متفاوتی می‌باشد. بعضی گوجه فرنگی را بر اساس “زودرسی”، “میان‌رسی” و “دیررسی” تقسیم‌بندی می‌کنند. عده‌ای دیگر بر اساس پاکوتاه و پابلند بودن بوته آن را طبقه‌بندی می‌نمایند. البته عوامل دیگری را برای طبقه‌بندی گوجه فرنگی در نظر می‌گیرند. مثلاً مقاومت نسبت به ترکیدگی میوه، همزمان رسیدن میوه‌ها، مقاوم بودن به بیماری‌ها، سختی و سفتی میوه و اندازه میوه. در بعضی از ارقام گوجه فرنگی اندازه یک میوه شاید از نیم کیلوگرم هم تجاوز کند و در مقابل ارقامی هم وجود دارد، که اندازه میوه آن‌ها بسیار کوچک باشد و ممکن است از اندازه یک گیلاس یا آلبالو کوچکتر باشند. میوه گوجه فرنگی دارای شکل‌های گوناگونی است. بعضی از آن‌ها کاملاً کروی هستند، تعدادی گلابی شکل، تعدادی به شکل آلو و بالاخره بعضی بیضی شکل می‌باشند. از نظر رنگ میوه ممکن است میوه گوجه فرنگی به رنگ‌های قرمز، زرد، صورتی کم‌رنگ، صورتی پررنگ، نارنجیمایل به زرد، سفید مایل به کرم دیده می‌شود. همچنین انواعی از گوجه فرنگی وجود دارد که پوست میوه آن کرکدار است و آن چیزی شبیه به میوه هلو است که روی پوست آن کرک‌های بسیار ریز دیده می‌شود.

در انتخاب رقم گوجه فرنگی باید عواملی چون دوری و نزدیکی بازار مصرف، طول دوره رشد، میزان محصول در هکتار، کیفیت و بازارپسندی، مقاوم بودن به آفات و بیماری‌های منطقه و دیگر مسائل را در نظر گرفت.

گونه Lycopersicon esculentum Mill دارای گونه‌های گیاه‌شناسی مختلفی است که در زیر آورده شده است که در زیر آورده می‌شود:

گوجه فرنگی معمولی Lycopersicon esculentum Mill. commun

گوجه فرنگی برگ‌پهن Lycopersicon esculentum Mill. grandifolium

گوجه‌ فرنگی ریز آلبالویی شکل Lycopersicon esculentum Mill. Cerasiforme

گوجه گیلاسی

گوجه فرنگی گلابی شکل Lycopersicon esculentum Mill. pyriforme

گوجه گلابی

گوجه فرنگی با ساقه محکم و ایستاده Lycopersicon esculentum Mill. validum

ارقام خارجی گوجه فرنگی که در ایران کشت می‌شوند، عبارت‌اند از:

“رد کلود”، “رد تاپ” و “وسترن رد” که مخصوصاً رقم رد کلود در جنوب نتیجه بسیار مطلوب داده است. سایر ارقام مهم گوجه فرنگی، عبارت‌اند از: “کمپ بل”، “کاردینال”، “چیکو گراند”، “ارلی پک”، “فنتستیک”، “گلمور”، “هینز”، “ماناپال”، “وی اف 145″، “رد چری”، “روما وی اف” و “واندر بوی”.

اهمیت غذایی و دارویی

گوجه فرنگی را به صورت‌های مختلف مورد استفاده قرار می‌دهند. آن را به صورت خام یا سایر سبزی‌ها در تهیه سالاد به کار می‌برند. ممکن است به حالت پخته در تهیه غذاهای مختلف و سوپ مورد استفاده قرار دهند. می‌توان از عصاره آن رب گوجه فرنگی، سس و آب گوجه فرنگی تهیه کرد. بعضی گوجه فرنگی را خشک کرده، در موقع مناسب از آن استفاده می‌کنند. عده‌ای ترجیح می‌دهند آن را به صورت پودر در آورده، برای خوش طعم کردن و رنگین کردن غذا به مصرف برسانند.

در خارج از ایران بیشتر آن را به صورت خام، در تهیه سالاد و یا همراه با دیگر غذاها مورد استفاده قرار می‌دهند. از آن انواع مختلف سس تهیه می‌کنند. میوه گوجه فرنگی نارس دارای مقدار زیادی سولانین می‌باشد که ماده‌ای سمی است. به تدریج که گوجه فرنگی می‌رسد، این ماده از بین می‌رود؛ بنابراین، در خوردن گوجه فرنگی خیلی نارس، مخصوصاً به صورت خام باید احتیاط کرد.

در گوجه فرنگی ترکیباتی همچون آب ۹۳ درصد، پروتئین ۹/۱ درصد، مواد چرب ۱/۰ درصد، ترکیبات هیدروکربنه ۶/۳ درصد، مقدار زیادی مواد کانی مانند فسفر، کلسیم، سدیم، پتاسیم و آهن به میزان ۶/۰ درصد و فیبر ۶/۰ درصد وجود دارد. همچنین منبع خوبی برای ویتامین‌های A، B_۱،B_۲ ، C و نیاسین می‌باشد. گوجه فرنگی املاح اسیدی زیادی دارد. این اسیدها عبارت‌اند از: “اسید سیتریک”، “اسید مالیک” و “اسید تارتیک”. همچنین گوجه فرنگی دارای مقدار کمی “اسید سالیسیلیک” می‌باشد. ارزش غذایی گوجه فرنگی سبب گردیده است که در بین تمام سبزی‌ها از نظر سطح زیر کشت و مصرف مقام دوم یا سوم را بعد از سیب‌زمینی دارا باشد. از بذر گوجه فرنگی نوعی روغن به دست می‌آورند که در تهیه “روغن‌های نباتی” و صابون به کار می‌رود. کنجاله بذور آن برای غذای دام به کار می‌رود. همچنین به خاطر بالا بودن میزان مواد آلی کنجاله بذر گوجه فرنگی، به عنوان کود آلی به خاک اضافه می‌شود.

بیماری‌ها

بیماری‌های قارچی

گوجه فرنگی دارای بیماری‌های قارچی زیادی است که توسط قارچ‌های مختلف، مانند “فوزاریوم”، “ورتیسلیوم”، “آلترناریا”، “سپتوریا” و “فیتوفترا” ایجاد می‌شوند. مهمترین آن‌ها عبارت‌‌اند از:

• “بیماری پژمردگی آوندی” گوجه فرنگی یا پژمردگی فوزاریومی گوجه فرنگی این بیماری یکی از مهمترین بیماری‌های گوجه فرنگی است که به وسیله قارچ lycopersici و Fusarium oxysporium سبب می‌شود. این بیماری بیشتر در روی بوته‌های گوجه فرنگی که در زیر پلاستیک و یا گلخانه پرورش می‌یابند، دیده می‌شود. علامت آلودگی گیاه به این بیماری، زرد شدن و خشکیدن برگ‌های گوجه فرنگی از پایین به طرف بالا می‌باشد. نحوه مبارزه با آن عبارت است از: استفاده از بذری که عاری از این قارچ باشد، در صورت امکان ضدعفونی و استرلیزه کردن خاک، تناوب کشت، حذف گیاهان آلوده و بیمار از مزرعه و استفاده از پایه‌های مقاوم.

فوزاریوم

• بیماری “لکه موجی گوجه فرنگی”

این بیماری به وسیله قارچ Alternaria solani به وجود می‌آید. این قارچ همراه با بذر (روی بذر یا درون آن‌ها) و یا در درون خاک زندگی می‌کند و گیاه را آلوده می‌نماید. ضدعفونی بذور، ضدعفونی خاک، سمپاشی گیاهان به محض مشاهده گیاهان آلوده و بیمار و استفاده از پایه‌های مقاوم می‌تواند در کنترل آن مفید باشد.

لکه موجی

• بیماری “لکه موجی گوجه فرنگی”

این بیماری توسط قارچ Alternaria tomato عارض می‌گردد. فارچ آلترناریا به برگ، ساقه، میوه گوجه فرنگی و بذر حمله می‌کند. این بیماری به وسیله استفاده از گونه‌های مقاوم و سمپاشی گیاه با قارچ‌کش‌ها قابل کنترل است.

لکه موجی

• “لکه برگ سپتوریائی”

این بیماری به وسیله قارچ Septoria lycopersici به وجود می‌آید. کنترل آن همانند بیماری‌های قبلی است.

سپتوریا

• مرگ گیاهچه

عامل این بیماری قارچ‌های مختلفی از قبیل “فیتوفترا”، “پی تیوم”، “بوتریتیس” و بعضی از قارچ‌های خاکزی مانند “فوزاریوم”، “ریزوکتونیا” و “اسکروتیوم” می‌باشند. از بین این قارچ‌ها، قارچ پی تیوم با نام علمی Pythium debaryanum از اهمیت بیشتری برخوردار است. حمله این قارچ‌ها زمانی است ک بوته‌ها در خزانه، کوچک و ظریف هستند. راه مبارزه با این قارچ‌ها عبارت‌اند از: ضدعفونی بذر و خاک، پایین نگهداشتن رطوبت خاک و مبارزه با علف‌های هرز.

• “لکه خاکستری برگ” که عامل آن Stemphylium solani است و پژمردگی ورتی سیلیومی که به وسیله قارچ Verticillium عارض می‌شود.

لکه خاکستری برگ

• بیماری “بادزدگی” گوجه فرنگی یا بیماری سوختگی شاخ و برگ گوجه فرنگی که به وسیله قارچ Phytophthora infestanse به وجود می‌آید.

بادزدگی

• “آنتراکنوز” گوجه فرنگی که به وسیله Colletotrichum phomoides عارض می‌شود.

آنتراکنوز

• سفیدک حقیقی که عامل آن قارچ Levellula taurica می‌باشد.

سفیدک حقیقی

بیماری‌های ویروسی

ویروس‌ها می‌توانند سبب انواع مختلف بیماری در گوجه فرنگی شوند. “موزائیک خیار”، “موزائیک توتون” و ویروسی که سبب پیچیده و لوله شدن برگ‌های گوجه فرنگی می‌شود و “ویروس دوتایی نواری” نمونه‌های بارزی از بیماری‌های ویروسی گوجه فرنگی می‌باشند. کنترل علف‌های هرز و مبارزه با آفات، به خصوص شته‌ها می‌تواند در کنترل بیماری‌های ویروسی کمک شایان توجهی بنماید.

ویروس موزاییک

بیماری‌های باکتریایی

علاوه بر قارچ‌ها و ویروس‌ها، باکتری‌ها نیز، سبب بیماری در گوجه فرنگی می‌شوند. از مهمترین این بیماری‌ها، “پژمردگی باکتریایی” که توسط Pseudomonas solanacearum و “شانکر باکتریایی” که به وسیله Corynebacterium michiganense به وجود می‌آیند، را می‌توان نام برد. امروزه برای مبارزه با باکتری‌ها از انواع مختلف آنتی‌بیوتیک‌ استفاده می‌کنند.

شانکر گوجه

پژمردگی باکتریایی

رعایت تناوب زراعی، مبارزه با علف‌های هرز تیره بادمجانیان، استفاده از بذوری که عاری از باکتری باشند، استفاده از نشاهایی که عاری از بیماری باشند، سمپاشی بوته‌ها در خزانه با آنتی‌بیوتیک، به خصوص “استربتومیسین” با غلظت 200 قسمت در میلیون به تعداد 2 تا 4 مرتبه از دیگر راه‌هایی است که برای کنترل باکتری‌ها پیشنهاد می‌شود.

امراض فیزیولوژی

• پوسیده شدن و سیاه شدن داخل میوه یا پوسیدگی گلگاه میوه

این بیماری در اثر تغییرات شدید رطوبت در خاک به وجود می‌آید. کلیه عملیات زراعی که موجب حفظ و نگهداری رطوبت خاک می‌شود، به کنترل این بیماری کمک می‌کند. کمبود کلسیم در خاک به هر دلیل (نبودن کلسیم در خاک، غیرقابل جذب بودن کلسیم) و یا غلظت زیاد عناصری همچون آلومینیوم، پتاسیم، منیزیم، سدیم و حتی غلظت زیاد بودن آمونیوم (NH4⁺) و یا کمبود کلسیم در داخل میوه می‌توانند باعث تشدید و یا باعث بیماری شوند. چنانچه بوته گوجه فرنگی با نیترات کلسیم محلول‌پاشی شود در کم شدن میزان خسارت کاملاً مؤثر است.

پوسیدگی گلگاه

• آفتاب سوختگی

این بیماری زمانی حادث می‌شود که میوه‌های سبز در معرض آفتاب قرار گیرند. قرار دادن میوه‌ها در زیر شاخ و برگ به کنترل این بیماری کمک می‌کند.

• ترک و شکاف خوردن میوه گوجه فرنگی

شروع ترک خوردگی میوه، معمولاً از مرحله سبز رسیده و یا بعد از آن به وجود می‌آید. قاعدتاً میوه‌های رسیده کمتر ترک می‌خورند. چنانچه ترک خوردگی روی میوه‌های قرمز مشاهده شود، آن بازمانده مراحل قبل است.

آفات

حشرات زیادی بوته گوجه فرنگی را مورد حمله قرار می‌دهند. مهمترین این آفات عبارت‌اند از: “هلیوتیس” (کرم میوه گوجه فرنگی)، “تریپس”، “کرم ساقه‌خوار”، “کرم شب‌پره زمستانی”، شته، کنه تار عنکبوتی،مینوز برگ، انواع مختلف “کک‌های گیاهی”، پسیلای گوجه فرنگی، بعضی از انواع کرم شاخ‌دار و آبدزدک.

نماتدها می‌توانند موجب خسارت در گوجه فرنگی شوند. به عنوان مثال: “بیماری غده ریشه” که روی ریشه غده‌های کوچکی به وجود می‌آید یکی از این انواع است. ضدعفونی خاک قبل از کاشت بذر در کنترل این آفت بسیار مؤثر است.