معرفی توت فرنگی

+۳۱

-۵

    این گیاه از تیره گلسرخیان و از جنس فرگاریا می‌باشد. گرچه ارقام وحشی توت‌فرنگی در بسیاری از مناطق دنیا پراکنده هستند اما رقم توت‌فرنگی وحشی اف.وسکا در آمریکا، اروپا و برخی از مناطق ایران از جمله نواحی شمالی، دامنه‌های البرز و آذربایجان بهطور طبیعی رشد می‌کند و تعداد کروموزم‌های آن 14 می‌باشد. امروزه از ارقام دورگ بین گونه‌ای که بومی آمریکا، آمریکای شمالی و جنوبی می‌باشند در پرورش این گیاه استفاده به عمل می‌آید. از ارقام اصلاح شده و پلی‌پلوئید توت‌فرنگی که در سطح وسیع کشت و کار می‌شود و می‌توان گفت که اجداد ارقام جدید توت‌فرنگی بشمار می‌آید، F. ananassa می‌باشد که تعداد کروموزوم‌های آن 56 (اکتاپلوئید) بوده و از دورگیری گونه‌ای از توت‌فرنگی شیلی و گونه آمریکای شمالی به دست آمده است. اکثر ارقام توت‌فرنگی دوجنسی بوده و برخی از آنها نر خالص و برخی دیگر ماده خالص می‌باشند. ارقام دوجنسی خودگرده‌افشان هستند اما ارقام ماده توسط حشرات گرده‌افشانی می‌شوند. توت‌فرنگی گیاه علفی و چندساله می باشد، ارتفاع بوته‌ها در حدود 20-15 سانتی‌متر بوده و 3 الی 5 سال قادر به رشد می‌باشند. بوته توت‌فرنگی ساقه بسیار کوتاه دارد و جزو گیاهان طوقه‌ای بشمار می‌آید. برگ‌های توت‌فرنگی مرکب و حاوی 3 برگچه بیضی شکل با دمبرگ طویل و کرکدار می‌باشد. از جوانه‌های جانبی روی طوقه گیاه، ساقه‌های رونده یا دستک حاصل می‌شود. این ساقه‌ها هنگام تماس با خاک، گیاهچه‌های جدید تولید می‌کنند. ساقه رونده اکثر ارقام توت‌فرنگی حاوی دو گره می‌باشند و بوته‌های دختری از گره دوم حاصل می‌شوند. گره اول ساقه در حالت رکود باقی می‌ماند و یا ساقه رونده جدیدی را حاصل می‌کند. بوته‌های قوی ارقام تجاری توت‌فرنگی قادر به تولید 15-10 عدد ساقه رونده در طی فصل رشد می‌باشند. بوته‌های مادر در طی چند هفته اول، بوته‌های دختری از لحاظ مواد غذایی و آب تغذیه می‌کنند اما پس از 3-2 هفته، بوته‌های تازه به وجود آمده، ریشه حاصل می‌کنند و مستقل می‌گردند.

    گل های سفید توت‌فرنگی 10 کاسبرگ و 5 گلبرگ دارند و روی گل‌آذین گرزن قرار می‌گیرند. گل‌آذین نیز همانند ساقه‌های رونده از جوانه‌های جانبی طوقه حاصل می‌شود. روی هر گل‌آذین معمولاً 15 عدد گل حاصل می‌شود. در برخی موارد بر روی هر گل‌‌آذین بین 39-1 عدد گل تشکیل می‌گردد که نشانگر پیچیدگی و تنوع گونه‌های مختلف توت‌فرنگی می‌باشد. در نوک گل‌آذین یک عدد گل اول، زیر آن 2 عدد گل دومی، سپس 4 عدد گل سومی و بالاخره 8 عدد گل چهارمی قرار می‌گیرد. توت‌فرنگی از میوه‌های ریز بشمار می‌آید و میوه‌های آن از نوع مجتمع بوده و از اجتماع 500-50 عدد مادگی ساده که روی نهنج مشترک قرار گرفته‌اند، حاصل می‌شوند. هر مادگی به طور جداگانه‌ای عمل گرده‌افشانی و تلقیح انجام داده و میوه‌های آکن روی نهنج گوشتی و گنبدی شکل تشکیل می‌شوند. توت‌فرنگی تمایل به تولید میو‌های بکربار دارد و ایجاد میوه‌های بکربار در ارقام ماده خالص موفقیت‌آمیزتر از ارقام دوجنسی می‌باشد. گرده‌افشانی ناقص موجب رشد نامنظم و بدشکل شدن میوه‌های توت‌فرنگی گردیده و روی نهنج، میوه‌چه‌های کمتری تشکیل می‌شود. تعداد مادگی‌های گرده‌افشانی شده و تلقیح یافته، میزان هورمون‌های درونی، قابلیت ارتجاع اپیدرم نهنج، تعداد سلول‌های نهنج و قدرت طویل شدن سلول‌های آن، تغذیه و میزان آبیاری عوامل مؤثر در اندازه میوه می باشد. ارقام مختلف توت‌فرنگی از لحاظ زمان تشکیل گل به دو گروه بهاره و همیشه‌بار تقسیم می‌شوند

    ارقام بهاره همچون آلیسو، سنگا و اتابکی در طی فصل رشد یک بار گل و میوه تشکیل می‌دهند. اما ارقام همیشه بار از قبیل سیلونا، تانگو و تریستار در سراسر فصل رشد محصول تولید می‌کنند. در ارقام بهاره در طول روز، گلدهی گیاه را کنترل می‌کند و تمایز گل که اواخر تابستان و در شهریور ماه انجام می‌گیرد، از طریق برگ‌ها القاء می‌شود. در روزهای کوتاه مراحل تشکیل گل که شامل گل‌انگیزی، گل‌آغازی، اختصاصی شدن اندام‌ها و بالاخره تشکیل گل می‌باشد، انجام می‌گیرد و جوانه‌های بارور تشکیل می‌شوند. هنگام گل‌آغازی میزان اکسین طبیعی گیاه کاهش می‌یابد. در شرایط گل‌آغازی طول روز کمتر از 14 ساعت و دما باید کمتر از 15 درجه سانتی‌گراد باشد. در ارقام بهاره گل‌ها در اوایل بهار ظاهر می‌شوند و میوه‌ها در روزهای بلند تشکیل و رشد نموده و در خرداد تا تیر ماه محصول برداشت می‌شود. روزهای بلند موجب تشکیل و رشد ساقه‌های رونده، افزایش اندازه برگ‌ها و عدم تشکیل جوانه‌های گل در ارقام بهاره توت‌فرنگی می‌گردد. ارقام همیشه‌بار توت‌فرنگی به طول روز حساس نمی‌باشند و تشکیل گل در طی فصل رشد انجام می‌گیرد. این ارقام توت‌فرنگی در طی فصل بهار تا اواخر پاییز محصول می‌دهند. در مقایسه گل‌ها از لحاظ باروری می‌توان گفت که اولین گل بر روی گل‌آذین میوه‌های درشت‌تر حاصل می‌کند و به ترتیب گل‌های موجود در انشعاب اول‌ (دو عدد گل) نسبت به گل اول میوه‌های کوچک تولید می‌کنند. گل‌های اول و دوم درشت‌تر بوده اما دانه‌های گرده کمتری تولید می‌کنند. گل‌های اول و دوم درشت‌تر بوده اما دانه‌های گرده کمتری تولید می‌کنند. سنتز و انتقال مواد فتوسنتزی و تجمع مواد در تشکیل و رشد میوه‌ها تأثیر دارد. تجمع کربوهیدرات‌ها در تشکیل میوه و قدرت انتقال مواد در رشد نهنج میوه‌های توت‌فرنگی اثر بارزی دارد. در ضمن افزایش گلدهی و رشد بعدی میوه به دادن کودهای ازته نیز وابسته است. در پرورش توت‌فرنگی عمل گل‌گیری یا گل‌چینی به منظرو افزایش عملکرد و کیفیت میوه و نیز برای قوی کردن بوته‌های جوان که تازه کاشته شده‌اند، جهت محصول‌دهی سال آتی انجام می‌گیرد.

    گل‌گیری در ارقام بهاره موجب تشکیل و افزایش رشد ساقه‌های رونده نیز می‌گردد. اما در ارقام همیشه‌بار، عمل گل‌گیری در تشکیل ساقه‌های رونده تأثیر چندانی ندارد ولی موجب تشکیل گل می‌شود. این عمل پرهزینه و زمان‌بر بوده برای تسهیل کار از ترکیباتی همچون اتفن و فسفون استفاده می‌شود. برای پرورش توت‌فرنگی به منظور محافظت از سرما و زودرس کردن محصول در برخی از کشورها نظیر اروپای شمالی، انگلستان، ژاپن و کره از تونل‌های پلاستیکی استفاده می‌شود. کشت توت‌فرنگی در گلخانه نیز در صورت مقرون به صرفه بودن، انجام می‌گیرد. برای احداث تونل‌های پلاستیکی، در طول ردیف‌های کشت مفتول‌های نیم‌دایره در فواصل معین روی ردیف‌های کشت نصب گردیده، سپس روی مفتول‌ها توسط پلاستیک سفید پوشانده می‌شود. روش ازدیاد توت‌فرنگی معمولاً از طریق تقسیم بوته‌های جوان و سالم و یا استفاده از گیاهچه‌های تولید شده از ساقه‌های رونده می‌باشد. زمان کشت بوته‌های توت‌فرنگی به شرایط اقلیمی منطقه بستگی دارد. در مناطقی که زمستان‌های ملایم دارند، کشت توت‌فرنگی در اواخر تابستان انجام می‌گیرد. بوته‌های کاشته شده در اواخر رشد به شرایط محیطی سازگار گردیده و فرصت رشد و قدرت تولید محصول بیشتر در سال آینده را پیدا می‌کنند. اما در مناطقی که زمستان‌های سرد دارند، بهتر است کشت توت‌فرنگی در اوایل بهار انجام گیرد. بین تشکیل ساقه رونده و گل‌های توت‌فرنگی رقابت وجود دارد. برای تولید محصول بیشتر با کیفیت بهتر، معمولاً اجازه رشد به ساقه‌های رونده داده نمی‌شود و در ضمن برای تکثیر توت‌فرنگی از طریق ساقه‌های رونده که روش معمول ازدیاد است، گل‌های تشکیل شده در بوته‌ها حذف می‌شوند تا بوته‌های قوی حاصل شود. توت‌فرنگی از گیاهان حساس به آلودگی ویروسی می‌باشد و در تولید انبوه این گیاه در صورت آلوده بودن بوته‌ها به ویروس، قبل از تکثیر اقدام به عمل ویروس‌زدایی می‌کنند. برای این منظور می‌توان از طریق کشت مریستم در محیط کشت MS و یا گرما درمانی انجام داد. در روش گرما درمانی، بوته‌های آلوده در دمای 36 درجه سانتی‌گراد به مدت 6 هفته نگهداری می‌شوند. توت‌فرنگی قابل کشت در شرایط مختلف اقلیمی می‌باشد. برخی ارقام توت‌فرنگی که در مناطق شمالی رشد می‌کنند از قبیل F. Virginiana قادر به تحمل سرمای ۳۰- درجه سانتی‌گراد می باشد. این ارقام مقاوم به سرمای دیررس بهاره نیز هستند. برخی دیگر از قبیل Mussuonary و Blakemor مقاوم به گرما و خشکی می‌باشند. ارقام حساس به سرما در طی زمستان تا 10- درجه سانتی‌گراد را تحمل می‌کنند. در مناطقی که زمستان‌های سرد دارند، معمولاً از ارقام مقاوم به سرما استفاده می‌شود و برای حفاظت از سرما از پوشش‌های پلاستیکی و یا کلش استفاده به عمل می‌آید. ارقام بهاره توت‌فرنگی محدودیت کشت دارند اما ارقام همیشه‌بار را می‌توان در اکثر مناطق پرورش داد. جوانه‌های ارقام سازگار به سرما به 300-200 ساعت دمای زیر 7 درجه سانتی‌گراد نیاز دارند. این گیاه طالب خاک‌های رسی‌شنی بوده و وجود مواد آلی و هوموس در خاک برای رشد مطلوب آن تأثیر فراوانی دارد. برای این منظور تقویت خاک توسط کودهای دامی ضروری می‌باشد. خاک‌های خنثی تا کمی اسیدی برای توت‌فرنگی مناسب می‌باشد. آبیاری منظم بعد از کشت نشاء از مراقبت‌های ضروری بوده و معمولاً در سیستم آبیاری نشتی هر 5 الی 7 روز یک بار بوته‌ها آبیاری می‌شوند. سله‌شکنی خاک در شرایط عدم استفاده از مالچ، مبارزه با علف‌های هرز، کنترل بیماری‌ها از جمله سفیدک سطحی، بیماری لکه‌برگی، پوسیدگی خاکستری و پوسیدگی نرم از عملیات زراعی می‌باشد که باید انجام گیرد. برای مرطوب نگه‌داشتن خاک و کنترل علف‌های هرز از مالچ کلش و یا پلاستیک استفاده می شود. در سیستم کشت خطی از کاه و کلش برای محافظت بوته‌ها از سرما استفاده به عمل می‌آید. همچنین در مناطقی با زمستان‌های ملایم نیز از کاه و کلش بر روی ردیف‌های کشت برای تمیز نگه‌ داشتن میوه‌ها استفاده می‌شود. خاکپوش (مالچ) از طریق کاهش نوسانات دمای خاک و افزایش دمای آن موجب کاهش آسیب دیدن ریشه‌های توت‌فرنگی در زمستان می‌شود. در روش کشت کپه‌ای از پلاستیک‌های تیره و یا نیمه روشن به عنوان خاکپوش استفاده می‌شود. این عمل موجب تنظیم دمای خاک گردیده و رشد بوته‌ها را افزایش می‌دهد. بوته‌های توت‌فرنگی به طور کلی با دو سیستم مختلف پشته‌ای و یا خطی در مزرعه کاشته می‌شوند. سیستم‌های مختلف کشت به شرایط اقلیمی منطقه، زمان کشت بوته، ارتفاع بستر کشت، شرایط آبیاری، کشت مجدد یا احیای بوته‌ها و به نوع مالچ مورد استفاده، بستگی دارد. سیستم پشته‌ای در مناطقی که تابستان‌های طویل و زمستان‌های ملایم دارند، مورد استفاده قرار می‌گیرد. در این روش تقویت بوته‌های مادری که از اجزای اولیه عملکرد بشمار می‌آید، مورد هدف بوده و اجازه رشد به ساقه‌های رونده، داده نمی‌شود. زمان مناسب کشت بوته‌ها تابستان و یا پاییز می‌باشد تا بوته‌ برای رشد اولیه به اندازه کافی فرصت تقویت و سازگاری را داشته باشد. ارقام روزکوتاه معمولاً در تابستان و یا اواخر پاییز کاشته می‌شوند. ارتفاع بستر کشت از سطح زمین تقریباً 25-15 سانتی‌متر در نظر گرفته می‌شود. در سیسنم کشت پشته‌ای آب زیادی از بستر خارج می‌شود و برای جلوگیری از ائتلاف آب از روش آبیاری قطره‌ای استفاده بعمل می‌‌آید و در ضمن روی بستر کشت توسط پلاستیک پوشش داده می‌شود. در مناطقی که زمستان‌های کمی سر دارند از پلاستیک‌های سفید و در مناطقی که زمستان‌های ملایم اما تابستان‌های گرم دارند از پلاستیک‌ سیاه استفاده می‌شود. در سیستم کشت پشته‌ای، زهکشی خاک به علت ارتفاع از سطح زمین به خوبی انجام می‌گیرد و خاک نیز تهویه می شود. اما زمستان‌های سرد در این روش به بوته‌های توت‌فرنگی آسیب می رساند. فاصله کشت بوته‌ها در این روش 30-20 سانتی‌متر در نظر گرفته می‌شود. در سیستم پشته‌ای، بوته‌ها به صورت دو ردیفه و یا چهار ردیفه در بسترها، کشت می‌شوند. عرض پشته‌ها در کشت دو ردیفه 80 سانتی‌متر و در کشت چهار ردیفه 150-120 سانتی‌متر می‌باشد. در سیستم پشته‌ای بوته‌ها به مدت 2-1 سال نگهداری می‌شوند. برای کشت مجدد در بسترها، حذف ساقه‌های رونده ضروری می باشد. از مزایای این روش کنترل آسانتر علف‌های هرز، زودرسی محصول و عملکرد بالا و نیز برداشت راحت‌تر محصول می‌باشد. اما گران بودن هزینه‌های اولیه و محدودیت کشت در مناطق سرد موجب متداول شدن سیستم کشت خطی می‌شود. روش کشت خطی در مناطقی که تابستان‌های کوتاه و زمستان‌های سرد دارند، مورد اجرا قرار می‌گیرد. در این روش توسعه ساقه‌های رونده از اجزای اولیه عملکرد می‌باشد. زمان مناسب کشت بوته‌ها اوایل بهار بعد از اتمام خطر سرما می‌باشد. در روش کشت خطی، بسترها صاف بوده و از سطح زمین فاصله‌ای ندارند. در این روش بسترها توسط مالچ کلش پوشش داده می‌شوند. روش آبیاری نشتی و یا در صورت امکان از آبیاری بارانی استفاده می‌شود. گرچه روش آبیاری قطره‌ای اقتصادی‌تر بوده و تلفات آب کمتر است اما در مناطقی که سرماهای دیررس بهاره وجود دارد، آبیاری بارانی ترجیح داده می‌شود. فاصله کشت بوته‌ها در سیستم کشت خطی 60-45 سانتی‌متر در نظر گرفته می‌شود. در سیستم کشت خطی فاصله‌دار بین بوته‌ها فاصله مناسب وجود دارد و این امر موجب تشکیل میوه‌های درشت‌تر می‌گردد. اگر بین بوته‌ها فاصله کمتر باشد، تراکم بوته در واحد سطح افزایش یافته و منجر به تولید میوه بیشتر اما با اندازه کوچکتر می‌شود و این روش برای برداشت مکانیزه مناسب است. در سیستم کشت خطی، بوته‌ها به مدت 5-3 سال در بستر کشت نگهداری می‌شوند.

    در کشورهای غربی با رعایت شرایط مطلوب رشد در حدود 40 تن محصول در هکتار برداشت می‌شود اما در کشور ما به طور متوسط میزان محصول توت‌فرنگی 5 تن در هکتار می‌باشد.